Orban 8100
Om te beginnen: Dit artikel was nooit tot stand gekomen zonder hulp van Dennis van Benthem (de Orbandokter) die veel technische informatie en foto’s geleverd heeft. Daarvoor dank ik hem natuurlijk hartelijk! Mocht ik ondanks alle hulp en input toch fouten in dit artikel hebben laten sluipen of (belangrijke) zaken vergeten zijn, laat het dan vooral weten, hoe completer, hoe beter! Reageren kan via deze posting of via mail: richard [AT] radiooudestijl.nl, vergeet niet [AT] door een ‘apestaartje’ te vervangen.
Op het moment dat ik dit schrijf zitten we al bijna in het jaar 2009, dat betekent dat de Orban Optimod 8100A al bijna 29 jaar ‘on-air’ is. Letterlijk, want de 8100A is anno 2008 nog steeds op veel plekken in de wereld in de ether te horen. Niet zo verwonderlijk als je weet dat het meest verkochte FM-processor (met ingebouwde coder) ter wereld is en als je eens naar een 8100A geluisterd hebt. De 8100A werd in 1980 geïntroduceerd en daarmee maakte de wereld voor het eerst kennis met de befaamde ‘distortion-cancelling clipper’, één van de vele patenten van Bob Orban (en als je wilt weten wat voor slim baasje die Bob was moet je ook maar even hier klikken). Maar hij heeft het niet alleen gedaan. Greg Ogonowski had Bob Orban uitgenodigd om hem eens te laten luisteren naar de `in ontwikkeling zijnde Greg Labbs. Dat was toen nog niet meer dan wat losse printjes met verbindingskabeltjes ertussen in een doos. Maar Bob was er zo van onder de indruk, dat hij de blauwprinten van de 8100 op tafel gooide. Hij kwam er namelijk niet uit met het laag en wilde van het gepomp af. Greg heeft toen samen met Bob een redesign van de het compressor gedeelte gemaakt. Dit werd de 2bands cross op 200 HZ. Als Greg Bob die bewuste avond niet had uitgenodigd, was de 8100 waarschijnlijk weer een enkelbander geworden!
De 8100A zit zo goed in elkaar dat een exemplaar van de laatste generatie (met XT2 frame, zie foto rechts) het de huidige topklasse digitale processoren nog behoorlijk moeilijk maakt, en in sommige gevallen zelfs ronduit beter is. En het mooiste is dat met een 8100A ‘iedereen het kan’. De inregelmogelijkheden zijn beperkt, de machine draait op de kennis en filosofie van ‘ome Bob’, en daar is niets mis mee. Natuurlijk is de 8100A niet meer geschikt voor de efficiente manier van beheer waar de huidige grote stations (=bedrijven!) voor kiezen. Een analoge processor klinkt bij 30 graden anders dan bij 10 graden, klinkt bij inschakelen anders dan na een uurtje opwarmen, en heeft na een aantal jaren wat nieuwe onderdelen (condensatoren) nodig. Allemaal zaken waar je bij een 2300, 5300, 8400, 8300 of 8500 geen rekening mee hoeft te houden. En dan heb ik het nog niet over het gemak van presets of de mogelijkheid van remote bediening…
Historie 8100
De 8100A is de opvolger van de 8000A (foto links) die vijf jaar eerder, in 1975, op de markt kwam en toen een ware revolutie teweegbracht (foto links, meer over het ontstaan van de 8000A lees je hier). Het was de eerste ‘onebox’ audioprocessor die een compressor/limiter en stereocoder in één kast bood. Tot grote ergernis van Bob Orban zetten diverse stations een extra processor vóór de 8000A op jacht naar meer luidheid. Met negatieve resultaten voor de geluidskwaliteit. De 8100A bood daarom naast de technische verbeteringen de al eerder vermelde ‘distortion-cancelling clipper’ en een 2bandsstructuur in plaats van een breedbandstructuur in de compressor/limiter. Daarmee was er de nodige winst in luidheid te halen zonder hoorbare vervorming of een pompend geluid. Maar ook na het uitkomen van de 8100A herhaalden diverse stations de truuk en plaatsten een ‘voorzetprocessor’ voor de 8100A voor nóg meer luidheid. Het meest succesvolle voorbeeld hiervan is de combinatie van een 8100A en een set (Audio)Prisms (II) van Texar/Gentner zoals op de foto links. Om deze combi maximaal te laten presteren werd er zelfs één van de kaarten van de 8100A (card5) vervangen door één van de specifiek voor de 8100/Prism combinatie gemaakte kaarten RCF-1, RCF-2 of Cobalt Blue. Daarover verderop meer.
Nog luider: XT en XT2
In 1984 kwam Orban zelf met een oplossing: het XT frame. Daarmee veranderde de typeaanduiding van de 8100A in 8100A/1 en verscheen aan de achterkant een extra connector waar het XT frame op aangesloten kon worden. Ook werden er ivm de XT optie wijzigingen in de kaarten doorgevoerd. Dat veranderde de processingstructuur van de 8100 behoorlijk want in tegenstelling tot de 8100/Prism combinatie waarbij de voorzet (Prism) multiband is en de hoofdlimiting (8100) tweebands(!), word in de 8100/XT combinatie de tweebands limiter van het 8100 frame voor de leveling gebruikt en de 6 bands limiter van het XT frame voor de hoofdlimiting. En daarmee sloeg Orban de spijker op de kop want dat is ook nu nog steeds de configuratie van de digitale Orbans. Tweebands leveling en Multiband hoofdlimiting. In de loop van de jaren werd er nog het één en ander gewijzigd aan het XT frame, de banden 5 en 6 werden gekoppeld, en dat leidde uiteindelijk tot het XT2 frame. Soms wordt er een 8100ST te koop aangeboden, maar dat is eigenlijk niet meer dan kaart 3 en 4 in een aparte behuizing zodat je, als je gebruik maakt van een STL (Studio Transmitter Line) een STudio unit in de studio kunt plaatsen (tegen overmodulatie op de lijn) en de rest van het proces bij de zender. De 8100ST lijkt wel wat op een XT of XT2 (zie plaatje), dus laat je niet foppen!
Welke 8100?
Zoals je hierboven al een beetje kunt lezen zijn er verschillende versies van en diverse combinaties mét de 8100 geweest. Ik weet niet of ik ze zelf allemaal ken, maar ik zal proberen iets van een opsomming te geven. Qua typenummers bestaan de 8100A, de 8100A/1, de 8100ST, de 8101b, de 8180A, de 8182A en de 8182A/SG. De laatste drie zijn allemaal specifiek voor TV bedoeld en laat ik hier dus buiten beschouwing. Televisie is immers alleen voor luisteraars die plaatjes bij het geluid nodig hebben omdat ze het anders niet begrijpen ;-). Over de ST is hierboven al wat verteld, dus we houden het nu op de 8100’s en de 8101b en beginnen bij de laatste.
De 8101b is eigenlijk een donkerbruine 8100A/1 zonder stereocoder, maar mét lijnuitgangen. En die lijnuitgangen hebben de 8100’s weer niet, die hebben alleen ongebalanceerde pre-emphased uitgangen. Dus als je iets zoekt voor bijvoorbeeld een internetstream ben je met een 8101b veel beter af dan met een 8100. Voor FM is een 8100 gewoon de beste keuze want de stereocoder van de 8100 is gewoon errug goed :-) Ik weet dat men bij het ‘oude NOB’ nog eens bezig is geweest met een modificatie die ervoor zorgde dat de 8100 net als de 8101b ook gebalanceerd uit had, maar wat daar van terecht is gekomen weet ik niet. Overigens is een 8101b veel lastiger te vinden dan een 8100 en daardoor relatief duur.
De 8100 is er in twee typenummers en vier uitvoeringen. De meest zeldzame 8100 die je kunt tegenkomen is een blauwe 8100A1 (zie foto). Zoals de meesten wel weten en je ook op de fotos kunt zien is de 8100 altijd een soort beige/bruin, en de 8101b is, net als de TV Optimods van die tijd, donkerbruin. Maar toen een grote amerikaanse bedrijf (Broadcast Electronics) bij Orban aanklopte met de mededeling dat ze erg gecharmeerd waren van de 8100, maar echt niet van plan waren een apparaat met zo’n lelijke kleur in de rekken te hangen kwam Orban met een voorstel: als ze er 50 in één keer bestelden was Orban bereid die serie in het bekende Orbanblauw uit te voeren. En zo onstond dus een zeer exclusieve serie 8100’s. Ik weet niet hoeveel er nog bestaan, maar ik heb me laten vertellen dat er tijdens de aanslag op het WTC van 11/9/2001 nog een aantal verloren zijn gegaan die als backup boven in de ‘northtower’ van het WTC hingen. Kortom: kom je ooit een blauwe 8100 tegen, niet nadenken. Kopen!
Op de tweede plek als het om zeldzaamheid gaat staat de allerlaatste serie 8100’s. Die werden in plaats van met de vertrouwde naaldmeters uitgerust met snellere LED-meters (zie foto). Dan het typenummer van een 8100, dat is óf 8100A óf 8100A/1. De 8100A/1 is de latere 8100 (vanaf 1984) met de aanpassingen die ‘m geschikt maken voor gebruik met het Orban XT en/of XT2 frame. Iedere Orban 8100A/1 is geschikt voor gebruik met het XT of XT2 frame, maar bij exemplaren met een serienummer tussen 638000 en 699000 moet de voeding een eenvoudige modificatie ondergaan. Een 8100A kán ook omgebouwd worden naar de 8100A/1 variant, maar dat is echt een ‘pain in the ass’. Voorheen was er een ombouwkit voor beschikbaar (RET-27), maar die is al lang niet meer leverbaar en bovendien hebben oude kaarten 6, 8 en 9 onder andere niet de benodigde jumpers en moeten daardoor behoorlijk aangepast worden. Een oude kaart 5 kan wel achteraf gemodificeerd worden (aanpassen attack- en releasetijden). Voor standalone gebruik of in een combinatie met bijvoorbeeld een setje Prisms maakt het natuurlijk niet uit, maar wil je de mogelijkheid hebben later uit te breiden met een XT of XT2 frame (schaars!) let dan wel op bovenstaande!
De kaarten
Net als de Inovonics 250 is de Orban 8100 modulair ‘opgebouwd’ door middel van diverse kaarten met allemaal een eigen functie. maar er is maar één officiële Orban kaart die als optie werd verkocht: kaart nul, ofwel Zero Card , ofwel card #0, ofwel FM Filter Card, ofwel Retrofit ACC-022 (Orban nummer, zie foto rechts). Het was een los te bestellen optie (op de 8100a/1) die de clippers in kaart 8 en 9 vervangt door filters en daardoor een extra 1 dB in modulatieruimte oplevert. Eric Small (ja, die van Modulation Sciences en de Stereomaxx) heeft zich met het ontwerp van deze kaart bemoeit. De kaart is echt de moeite waard, dus vraag ernaar als je een 81oo wilt aanschaffen. Mocht je nog twijfelen aan het nut ervan, weet dan dat het card #0 principe ook in de digitale Optimods toegepast wordt. Als software dan uiteraard.
In tegenstelling tot de Ino 250 waar door andere bedrijven nooit vervangings-kaarten voor gemaakt zijn, waren er voor de Orban 8100 wel ‘third party’ kaarten op de markt. De meest verkochte vervangingskaarten waren allemaal een alternatief voor kaart 5 (card #5). Zoals al eerder vermeld was de combinatie Texar Audioprism/Orban 8100 een heel populaire. Voor het beste resultaat kocht je niet alleen een setje Audioprisms maar ook meteen een RCF-1 kaart (foto links) met vervangende ‘frontplate’ voor je 8100, want de potmeters van de RCF-1 kaart zijn anders geplaatst dan die van de originele Orban kaart 5. De RCF-1 kaart kwam in 1987 op de markt en was echt een extra stimulans voor de verkoop van de 8100, dus heel erg hard zal Orban er niet over geklaagd hebben ;-).
In 1988 werd Texar verkocht aan Gentner, en die nam de verkoop van de Audioprisms én van de RCF-1 kaart over. In 1991 werd de RCF-1 kaart opgevolgd door de RCF-2 (foto rechts). Functioneel eigenlijk dezelfde kaart, maar de zwarte blokjes met de gepatenteerde schakelingen erin waren verdwenen en de schakelingen lagen nu ‘open en bloot’. En oh ja, er hoorde ook een andere ‘faceplate’ bij, eentje waarop stond vermeld dat er een RCF-2 kaart in de 8100 zat in plaats van een RCF-1. Duhhh… Overigens, als je op zoek gaat naar een RCF-1 of RCF-2, zorg er dan wel voor dat je ‘m koopt met een faceplate erbij. Wel zo netjes en de faceplate is een belangrijk onderdeel van de HF afscherming van een 8100.
Een andere vervangingskaart voor gebruik met de Audioprims of Prism II’s was de in 1993 geintroduceerde ’Cobalt blue’ kaart (foto links). Deze kaart is ook ontworpen door de ontwerper van de Audioprisms Glenn Clark en heet Cobalt Blue vanwege het blauwe blokje midden op de kaart waarin, wederom, de gepatenteerde schakelingen huizen. De kaart kwam pas in 1993 op de markt omdat bij de overname van Texar door Gentner Glenn Clark moest beloven dat hij zich 5 jaar lang niet met audioprocessing zou bemoeien. Maar de prestaties van deze kaart liggen eigenlijk onder die van de RCF-1 of RCF-2. Op jacht naar luidheid krijgt het geluid toch een wat rauw randje, is de vervorming tè goed hoorbaar en het geluid onrustig. Leuk om mee te spelen en mee te experimenteren, maar voor een goed geluid heb je ‘m niet nodig. Overigens werd er geen vervangende ‘faceplate’ bij geleverd, de originele past nog gewoon met deze kaart.
De meest bijzondere vervangings-kaarten vind ik de kaarten van California Digital. Eigenlijk is het niet één kaart, maar gaat het om een set van 3 kaarten ter vervanging van de originele kaarten 3, 4 én 5. De set set heet Digimod 2000 en was een poging om de 8100 het digitale tijdperk in te sleuren (wáárom eigenlijk?) door een gedeelte van de analoge structuur te vervangen door digitaal. Zonder al te veel succes overigens. De Digimod 2000 set is (terecht) nooit een succes geworden, met de originele kaarten zijn betere resultaten te behalen…
Dan zijn er nog de Purple processor kaarten. veel weet ik daar niet van en ik heb er helaas ook geen afbeelding van, maar ik heb begrepen dat het zou gaan om een 4 bands compressor/limiter die eigenlijk zo’n beetje hetzelfde effect zou moeten hebben als een setje Prisms als voorzet voor een 8100 met RCF kaart.
Ook kopen?
Natúúrlijk wil jij ook een 8100 kopen ;-) Maar waar dan op te letten? Zeker bij aanschaf via Ebay is het niet altijd even makkelijk om in te schatten wat de toestand van een apparaat is. Op foto’s zie je krassen vaak niet, om over andere onwenselijkheden nog maar te zwijgen. Het opvragen van een serienummer kan natuurlijk altijd en ook kan het geen kwaad om te vragen naar wat hoge resolutiefotos van de binnen en buitenkant. Vergeet nooit dat het (zeker inclusief transport-, douane- en recapkosten) toch vaak om veel geld gaat, dus als de verkoper niet de moeite wil nemen om jou van informatie te voorzien: lekker doorzoeken naar een ander exemplaar. Éen van de prettige dingen aan een 8100 is dat-ie, zolang ie compleet is (alle kaarten aanwezig?), technisch bijna altijd wel op te kalefateren is. Uiteraard kost dat je extra geld maar wat ik er mee wil zeggen is dat de ‘binnenkant’ bijna altijd wel op te knappen is.
Voor de buitenkant gaat dat niet op. Krassen op het front, rackrash, gebarsten ‘glaasjes’ van de meters, ontbrekende sleutel, etc, etc, je blijft er hoogstwaarschijnlijk tot je’m weer verkoopt (omdat je een mooiere wil) tegenaan kijken. Kijk ook goed naar wat er meegeleverd wordt: originele manual met calibratierapport, Orban trimsleutel, inbus sleuteltje? Het zijn allemaal indicatoren van het leven dat ’jouw’ 8100 achter de rug heeft. Vraag gerust naar de geschiedenis, waar komt-ie vandaan, wanneer heeft-ie voor het laatst gedraaid, is-ie ooit gerecapped? Soms zal die informatie niet voor handen zijn, maar soms ook wel en dan krijg je een aardige indruk van de vermoedelijke staat. En áls-ie dan eenmaal bij je thuis staat kun je jezelf een groot plezier doen door ‘m even voor een check-up bij de Orbandokter te brengen. Dan weet je pas echt wat je in huis hebt. ter info: het recappen/calibreren van een 8100 kost tussen de 275 en 300 euro. Maar dan heb je qua geluid in ieder geval weer een nieuwe. En mocht je je afvragen wat er dan allemaal gebeurt, rechtsboven zie je wat er zoal uit een 8100 komt bij een ‘beurtje’. Veel succes met de jacht! ;-)